Fridom under pantsetjing

Å setje ut små hus i rekker og sjå dei vokse til hotell, å kjenne på makta over dei andre spelarane som må betale deg leige berre for å passere. Samstundes finst det noko brutalt: gleda over at motspelaren går konkurs, at banken tek tilbake restane, at du er eineeigar att. Barnespel, men òg skule i økonomisk råskap.

I røynda er det sjeldan vi tenkjer på økonomien som eit spel. Likevel lever vi etter dei same reglane. Daglegvarehyllene er eigd av tre kjeder. Strømmen du brukar på å koke kaffi om morgonen, kjem frå eit system som få forstår, men som nokon får milliardar ut av. Bustaden du bur i, eller drøymer om, er ikkje eit heimelaga hus på brettet, men ein marknad der sjansane er skeivt fordelt frå start. Nokre får gå rett til Parkvegen, andre får aldri nok til å kome seg ut frå «start».

Og vi, som spelarar, blir kasta ut i rundane utan å få velje kven som eig banken. Vi rullar terningane, spring etter sjansekort og trur vi har valt sjølve. Men kanskje var spelet rigga lenge før vi byrja. Kanskje var plassane ved bordet reserverte, og resten av oss er berre statistar i eit drama vi ikkje kan vinne.

Eg hugsar kor intenst det kjennest å tape i Monopol som barn. Korleis tårane pressa seg fram når husleiga hopa seg opp, og eg måtte pantsette dei siste eigedomskorta mine for å halde meg med i spelet litt lenger. Eller når eg fekk kortet: Dine hus og hotell brenner. Ein naiv idé om at neste kast, neste kort, neste runde skulle redde meg. Den same logikken driv oss framleis som vaksne: Vi står i bustadkøen, i NAV-køen, i køen på Kiwi, med håpet om at neste gong er det vår tur. Men det er sjeldan det er tilfeldig, sjeldan det handlar om flaks. Det handlar om makt, og makt har alltid monopol.

Monopol finst òg i det mjuke. I kjærleiken, når éin person tek opp all plassen i hovudet, og du ikkje lenger kan høyre på ein song eller sjå på ein film utan å tenkje på dei. Den altoppslukande følelsen av å vere styrt av éin einaste annan. Det er vakkert, men det er òg eit monopol. Når du ikkje lenger eig deg sjølv, men er innleigd, på lånt tid.

Eg ser det òg i samtalane mine. Vi snakkar om dei same memane, dei same trendane, dei same namna. Som om sjølv tankane våre ikkje er våre eigne, men leigde rom i eit større system som vi ikkje får styre. Vi kallar det kultur, men ofte er det berre monopol på oppmerksamheita.

Kanskje er det difor vi lengtar etter små lommer av fridom. Eit friminutt utan skjerm. Ein tur i marka. Ein fest der ingen tek bilete. Som om vi prøver å rive oss laus frå monopolet på tida vår, kroppen vår, tankane våre. Men til og med fridomen er seld. Yogatimar, mindfulness-app, vinflasker med etikettar som lovar ro. Vi betalar oss ut av spelet – for å kome rett inn i eit nytt.

Det mest ubehagelege er ikkje at monopol finst. Det er at vi blir så vane med det. At vi sluttar å merke det. At vi kan sitte og ete frukost, med brød frå eit konsern, pålegg frå eit anna, kaffi frå eit tredje, og likevel tenkje at vi har valt fritt. At vi kan bu i ei blokk vi aldri får eigarskap til, og framleis kalle det «mitt heim».

Vi er som spelarbrikker, men vi trur vi er spelarar. Vi rullar terningane og jublar når vi får ein seksar, som om det betyr at vi styrer noko som helst. Men eigentleg var retninga teikna opp før vi byrja.

Difor er dette magasinet fullt av blikk på monopol frå ulike kantar. Frå dei heimlause som lever utan eigedomskort, til sexarbeidarar som kjenner maktdifferansen på kroppen, til Jens Stoltenberg, som kanskje meir enn nokon andre symboliserer stabilitete – og tyngda – i å halde på makta lenge. Felles for alle er spørsmålet som går igjen: Kva skjer når éin eig alt, og resten må nøye seg med å sjå på?

Kanskje er den einaste trøysta at monopol aldri er evig. Til slutt er det alltid nokon som snur brettet, feiar vekk pengane og brikkene, og legg loket på boksen. Men til den dagen kjem, sit vi her, og later som om vi eig verda – medan verda eig oss.