Fattigare utan Lånekassa

– Kven veit? Kanskje eg hadde gitt faen?

Dag Solstad tør ikkje spå kva som hadde skjedd utan Statens lånekasse for utdanning. Debutantromanen Irr!Grønt! som kom i 1965 var finansiert delvis gjennom Lånekassa, delvis gjennom oppsparte middel frå lærarjobb i Nord-Noreg. Han er ikkje i tvil om at det han mottok for å studere var til hjelp i den gryande forfattarskapen.

– I høgste grad, slår han fast.

Solstad vil ikkje avvise at han hadde vorte forfattar utan studiestønad, men ser for seg at rammevilkåra hadde vorte annleis.

– Det naturlege for meg ville blitt å bli journalist. Men da skriv ein så mykje på dagtid at ein er lei skivinga om kvelden. Det er muleg at eg berre ville ha droppa det, seier han.

Ein generasjon av understøtta forfattarar

Ein av Noregs høgast akta og tyngst prisnedlessa forfattarar spekulerer altså i om han i det heile hadde vorte nokon forfattarskap, om det ikkje hadde vore for Lånekassa. Og han er slett ikkje åleine om å fundere over det. Det skal vera ei frase brukt blant forfattarar i denne generasjonen, at dei første bøkene vart finansiert av Lånekassa. Lars Saabye-Christensen stadfestar i intervju med mellom anna Aftenposten og Under dusken at han i ei tidleg forfattarkarriere handterte levekostnadene sine på denne måten.

Leiaren i Forfatterforeningen, Anne Oterholm, ser ikkje noko problem med at Lånekassa har vore ei naudsynt inntektskjelde for unge forfattarar.

– Dette gjeld folk som er i ferd med å publisere si første eller andre bok. Ingen får pengar for å skrive sitt første manus, seier ho.

Oterholm peikar på at det er svært mange som skriv skjønnlitterært, og meiner det er rett at ein skal bevise noko før ein får særskilt støtte til det. Ho viser også til at det finst 15 statlege arbeidsstipend for skjønnlitterære forfattarar i Noreg under 35 år.

Det kan trengast. Reglane for Lånekassestønad har nemleg endra seg frå Solstad og Saabye Christensen si tid som studentar. Astrid Mjærum, informasjonssjef i Lånekassa, seier det er hyggjeleg å kunne bidra, sjølv om stønaden skal først og fremst skal gå til å studere.

– Eg trur nok det er mykje Lånekassa har vore med og finansiert opp gjennom tidene. Vi skal ikkje vera sure for at det har bidratt til god litteratur, men stønadsordninga er i dag lagt om, slik at ein ikkje får stipend dersom ein ikkje avlegg studiepoeng, presiserer ho.

L for Lånekassen

Trass i at Solstad sine romanar ofte er skildringar av studentmiljø og halvakademiske røvarliv, kan han ikkje hugse å ha nytte Lånekassa som motiv. Det har med skilnaden på å vera forfattar og historikar å gjera, meiner Solstad.

– I ei av bøkene mine skriv eg om Akers mekaniske verksted. Opphavet til dette føretaket var ei lovendring i England som gjorde eksport muleg, og ein historikar kritiserte at det ikkje var nemnt. Men det var ikkje relevant for mi forteljing, seier forfattaren.

Ein som både har levd på Lånekassa og gjort denne relevant er Erlend Loe. I romanen L får institusjonen gjennom den tvilsame karakteren Martin, ei heller ufin framstilling. Martin har gitt seg med på ein ekspedisjon til ei aude stillehavsøy, men lever framleis i konstant frykt for det grådige statlege uhyret. Som i dette utdraget:

«En bekymret Martin kommer bort til meg og peker ut mot revet. Det ligger en båt der ute. En liten lettbåt. Visst gjør det det. En lettbåt her ute? Det er uhørt. Kan det være Lånekassen? Martin frykter at det er det. Han mener å ha hørt rykter om at noen med bakgrunn fra befalsskolen jobber som torpedoer for Lånekassen.»

Erlend Loe avviser overfor Universitas at han har ein bodskap med å framstille Lånekassen på denne måten. Han meiner det heller var eit takknemleg element å kunne bruke, sidan mange kan kjenne seg att i situasjonen.

– Det er ein humoristisk del i måten å skildre ein karakter sitt sinn på. Utdraget seier vel meir om karakteren enn om Lånekassa, meiner han.

Han hevdar likevel at han som forfattar ville kjent seg fattigare utan Lånekassa som inspirasjonskjelde.

– Ja, heilt klart. Det er ein viktig institusjon for mange av oss i dei åra vi blir forma som vaksne menneske på godt og vondt.

Djevelsk påfunn

Men Lånekassas påverknad stoppar ikkje med L. I Turisten av Erik Bakken Olafsen utbryt hovudpersonen i gledesrus over å ha finansiert ein Irak-tur med studielånet sitt: «Lenge leve Lånekassen for krigsturisme!»

Lars Ove Seljestad, som i 2005 debuterte med romanen Blind, gjer også stor nytte av Lånekassa sin symbolfunksjon:

«Med Satans Lånekasse, som eg brukar å kalle det, oppstod ei ny mulegheit for å ta vidaregåande og høgare utdanning. Frå no av kunne også fattigmanns barn få gunstige og billege lån og stipend til utdanning, uavhengig av foreldra si inntekt (…) Det avgjørande var at dei hadde utdanningstalent. Og at dei hadde selt sjela si til utdanningsdjevelen. Ja, eg seier Satans Lånekasse. Og eg seier det høgt og tydeleg.»

Utdraget er henta frå kapittelet som heiter «Fars tale», og Seljesen forklarar at dette er ord lagt i munnen på ein farsfigur i det han overauser sonen med frustrasjon:

– Han er ein av våre siste proletarar, politisk medviten, og står i den gamle NKP-tradisjonen. Han ser at talenta til proletariatet blir ekspropriert bort frå arbeidarklassen, og går inn i det nye utdanningssamfunnet.

Slik utkrystalliserte Lånekassen seg som eit naturleg litterært verkemiddel. Djupast sett meiner Seljestad at det handlar om konflikta mellom kollektivet og individet.

– Velferdsstatlege ordningar er uttrykk for ei individualiseringa av menneskelivet. Denne faren som prøvar å nekte sonen sin å ta utdanning og ein kan lesa Lånekassen inn i eit slikt synspunkt, at ho står for oppløysing av kollektivet, seier Seljestad.